Sto lat żuławskiej wąskotorówki. Dziś z kolei korzystają turyści

Kolej wąskotorowa na Żuławach funkcjonowała zaledwie sto lat, ale jej rola w rozwoju tego rejonu jest niedoceniona. Wraz z rozwojem transportu, dostępności samochodów osobowych, ciężarowych, autobusów, cierpliwą budową dróg, koleje wąskotorowe stały się niepotrzebne. Dziś już nikt nie wozi towarów takimi wagonami. Do tego są ciężarówki, a zamiast wagonów osobowych przemierzających pola, są szybsze autobusy, kursujące po prostych drogach. Ciuchcię z wagonami pełnymi turystów zobaczyć można na Żuławach w trakcie kursów turystycznych między Mikoszewem i Sztutowem.

Kolej wąskotorowa na Żuławach powstała z inicjatywy właścicieli cukrowni i na początku wagony z burakami z pól do fabryki cukru jeździły bez parowozów. Ciągnęły je konie. Uprawy buraków na Żuławach były zawsze opłacalne. Ich zbiór i transport późną jesienią do cukrowni był niezwykle trudny. Pomógł transport szynowy. Układanie szyn na podmokłych terenach było tańsze i łatwiejsze od budowy dróg. Tereny żuławskie są równe, jak stół, co ułatwiało pracę i późniejszą eksploatację.

Na lewym brzegu Wisły pierwszą wąskotorową kolej, również do przewozu buraków cukrowych, wybudowała nieistniejąca już cukrownia w Cedrach Wielkich. Pierwszy odcinek został oddany do użytku w 1888 roku. Długość sieci tej kolei osiągnęła 28 km i połączyła cukrownię w Cedrach Wielkich ze stacją kolejową w Pszczółkach. Sieć kolei cukrowniczej cukrowni w Nowym Stawie była stopniowo rozbudowywana i w 1893 roku zbudowano odcinki do Nowej Cerkwi. Kilka lat później cukrownia w Lisewie również zdecydowała się na budowę sieci kolei wąskotorowej do przewozu buraków cukrowych. W roku 1894 uruchomiono linię z Lisewa do Miłoradza i do Kałdowa oraz dalej do Nowego Stawu.

W roku 1897 kolej cukrowniczą przejęła firma ADKG z Berlina. Dostrzegła ona sens rozbudowy kolejki cukrowniczej przy jednoczesnym wprowadzeniu trakcji parowej i wykorzystania jej dodatkowo do przewozów pasażerskich. Dwa lata później kolej wąskotorowa miała już blisko 51 km.

Dwa lata później powołana została spółka akcyjna pod nazwą Westpreussiche Kleinbahnen A.G. z siedzibą w Berlinie. Zastrzyk kapitału pozwolił na dalszą budowę torów. Krótko po tym powstały nowe, żuławskie linie. W 1905 roku połączono Gdańsk ze Sztutowem z przeprawą promową na Wiśle pomiędzy Świbnem i Mikoszewem. Zbudowano okrężną linię Przejazdowo - Giemlice - Koszwały oraz w następnym roku Sztutowo - Nowy Dwór Gdański z obrotowym mostami kolejowymi na Szkarpawie oraz Tudze. Na koniec uruchomiono odcinek Nowy Dwór Gdański - Lipinka. Poza tym Żuławy pokryła gęsta sieć bocznych linii i bocznic, które docierały do prawie wszystkich wsi i majątków, zwłaszcza na południu Żuław. W roku 1920 całkowita długość sieci liczyła już 316 km, w tym na 248 km linii były prowadzone przewozy pasażerskie. Kolej przewoziła jednak przeważnie płody rolne, głównie buraki cukrowe.

Firma posiadała 31 parowozów, 40 wagonów osobowych, 12 wagonów bagażowych i 1011 towarowych. Zatrudniała 222 pracowników. Na jesieni 1944 roku Niemcy, z myślą o obronie przeciwdesantowej Mierzei Wiślanej, zbudowali pośpiesznie odcinek ze Sztutowa do Bałtijska. Został on po wojnie uruchomiony na odcinku Sztutowo - Krynica Morska, ale po kilku latach zapadła decyzja o jego likwidacji.

Po wojnie na skutek zalania Żuław przez wycofujących się hitlerowców, pod wodą znalazło się 2/3 linii kolejowych. Dewastacji uległy stacje i parowozownie. Przywracaniem ciuchci do życia zajął się Zarząd Gdańskich Kolei Wąskotorowych utworzony w Nowym Stawie. Sukcesywnie oddawano kolejne odcinki do ruchu. W 1951 roku długość czynnych torów wynosiła 295 kilometrów.

Kolej wąskotorowa dobrze służyła osadnikom, którzy osiedlili się na Żuławach po II wojnie światowej. Małe wagony zabierały buraki z zabłoconych pól. Dostarczały nawozy sztuczne, wapno do odkwaszania pól, węgiel oraz materiały budowlane. Bocznice kolejowe były na każdym, wiejskim przystanku. W latach 50. ubiegłego wieku wiele dzieci dojeżdżało do szkół wagonami III klasy, czyli towarowymi z zamontowanymi ławkami. Zimą na środku wagonu stał koksownik.

Pod koniec lat 50. kolejka zaczęła przechodzić kryzys. Rozwijał się szybszy i tańszy transport drogowy, a przewozy kolejką stopniowo malały. Zarówno władze państwowe, jak i PKP nie wykazywały większego zainteresowania jej eksploatacją i dalszym rozwojem. Stopniowo likwidowano przejazdy koleją wąskotorową.

We wrześniu 2000 roku Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych wspólnie ze starostwem powiatowym w Nowym Dworze oraz gminami Stegna i Sztutowo podjęło starania reaktywacji działalności kolei wąskotorowej na Żuławach. Odbudowana kolej otrzymała nazwę Żuławska Kolej Dojazdowa i do dziś jest atrakcją turystyczną, wspomnieniem sprzed lat.