Wojna postu z karnawałem. Skąd się wzięła Środa Popielcowa?

Środa Popielcowa (zwana również Popielcem) to w kościele katolickim oraz chrześcijaństwie liturgiczny dzień rozpoczynający okres czterdziestodniowego przygotowania do Świąt Wielkanocnych, czyli okres Wielkiego Postu. Jej data zależy od daty uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego.
Środę Popielcową w dawnej Polsce nazywaną Wstępną Środą. Było tak dlatego, że wtedy rozpoczyna się czterdziestodniowy okres (nie są wliczane do niego niedziele) Wielkiego Postu.

Historia Środy Popielcowej

Pierwsze obchody Wielkiego Postu przed Wielkanocą odnotował rzymski pisarz Tertulian żyjący w II wieku n.e. Charakterystyczny dla Środy Popielcowej rytuał posypywania głów popiołem został wprowadzony do liturgii Kościoła Katolickiego około IV wieku. Popiół jest symbolicznym znakiem pokuty, żalu za grzechy i gotowości do umartwiania się. W VII wieku oficjalnie wyznaczono środę na pierwszy dzień Wielkiego Postu.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa post trwał 40 godzin. Rozpoczynał się w Wielki Piątek, poprzez Wielką Sobotę, kończył się w Niedzielę Zmartwychwstania. Dopiero w IV wieku rozpowszechnił się post 40-dniowy. Na Soborze Nicejskim w 325 roku ustalono, że post będzie się rozpoczynał w 6 niedzielę przed Niedzielą Palmową i trwać będzie do Wielkiego Czwartku. Gdy w V wieku Święta Zmartwychwstania zaczęto bardziej akcentować, postanowiono włączyć do Wielkiego Postu dwa dni: Wielki Czwartek i Wielki Piątek. Post trwał więc 6 tygodni, co, wyłączając niedzielę, dawało 36 dni. 4 brakujące dni postanowiono dodać za pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego. Po wprowadzeniu zmian post rozpoczynał się w środę, przed pierwszą niedzielą Wielkiego Postu.

W tradycji Środa Popielcowa była przez długi czas czymś, co moglibyśmy dzisiaj określać jako „dzień przechodni”. Jeszcze rankiem i w południe trwały zabawy, a ludzie cieszyli się ostatnimi chwilami karnawału. Natomiast już wieczorem wierni zbierali się w świątyniach i rozpoczynali okres postu.

Tradycje w różnych regionach Polski

W Wielkopolsce nadejście postu oznajmiało bicie kościelnych dzwonów. Wraz z tym sygnałem należało powstrzymać się od wszystkich zabaw. W karczmach na okres całego Wielkiego Postu zamierała muzyka. Rozrywkę, zamiast tańców zaczynała stanowić gra w karty i kości.

Na ziemi kieleckiej tego dnia organizowano topienie bałwana. Jednego z parobków obwijano całego w słomę, a następnie przy wrzaskach gawiedzi pędzono go do najbliższej rzeki lub stawu. Nieszczęśnika obkładano batami aż w końcu, zdzierano słomę i wrzucano do wody. Po obrzędzie zachodzono do karczmy, gdzie parobek udawał miejscowego dziedzica ku uciesze zebranych.

W Warszawie i na mazowieckich wsiach kukłę wyobrażającą karnawał zapinano w kajdany, a następnie ścinano lub obkładano batami. Jeszcze w połowie XIX wieku warszawscy rzeźnicy zwozili pozostałe zapasy mięsa do Wilanowa, gdzie urządzali sobie wielki bal. Za nimi podążali stołeczni mieszczanie, licząc na to, że rzeźnicy zaproszą ich do wspólnej zabawy. Jak pisał Oskar Kolberg: "tam karet, dorożek i sanek od 450 do 1000 jeździło. Ogromne sanie w 1821 roku zaprzężone w osiem białych koni, przypominały kuligi staropolskie".

Akt posypania głowy popiołem jest wezwaniem do pokuty, umartwienia i żalu za grzechy. Celebrans wypowiada przy nim słowa Pisma Świętego „Prochem jesteś i w proch się obrócisz” (Rdz 3,19) albo „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię!” (Mk 1,15). Te dwa cytaty ukazują podwójną symbolikę popiołu w chrześcijaństwie: z jednej strony jest on znakiem żałoby, bólu, przemijania, uświadamiającym ludziom ich ograniczoność, ale z drugiej jest symbolem oczyszczenia, odrodzenia i zmartwychwstania.

Środa Popielcowa w innych krajach
Środa Popielcowa w Niemczech również rozpoczyna czterdziestodniowy okres postu – Fastenzeit. Czas ten trwa aż do Wielkiej Soboty, określanej mianem Karsamstag. 

Z kolei Popielec w Anglii również wiąże się z początkiem Wielkiego Postu, jednak msza popielcowa nieco różni się od tych, które są sprawowane w naszych polskich kościołach. Przede wszystkim w trakcie angielskiej mszy popielcowej nie posypuje się głów wiernych popiołem, ale kreśli się znak krzyża na czole wilgotnym popiołem.

Środa Popielcowa w Hiszpanii to oczywiście przede wszystkim posypanie głowy popiołem, ale wcześniej ma miejsce „entierro de la sardina”, czyli „pogrzeb sardynki”. Wiąże się on między innymi z tym, że przez cały okres Wielkiego Postu nie jada się mięsa. Je się natomiast wiele różnych ryb.